Tag Archives: Iban

Penti Pemali

Nunda ku cherita tuai, di Pulau Borneo tu menya semina dua iko melaki bini aja, iya nya burung Pung Kampung seduai bini iya ke tau ngajih semua kayu buah bebungai lalu bebuah.

Kadir Umbat dalam bup iya Pong Kapong ( BLB, 1974 ) bisi mega ngenang pasal kebuah burung nya nemu asal meri mandi. Kebuah pia, laban bisi penanggul terubah seduai meri mandi anak seduai iya empu. Nyadi lebuh baru meri anak seduai mandi ba batang ai, lebuh baru nyungga anak, kaki anak mit nya sepiak lalu ditagup ikan juak. Kaki iya lalu putus. Ari nya tadi kaki anak burung nya mina tinggal sepiak aja. Nyau kelama, tapa kaki nya tumbuh baru ,tang meh pandak mimit.

Udah bekau penusah kaki anak seduai ke kena tagup ikan juak, Pung Kapung enggau bini iya lalu mai anak seduai lari ngagai Pulau Sumatera. Nya alai bala ke tinggal ba Pulau Borneo tussah amat ati ditinggal sida laban nadai orang tau ngajih ka kayu buah ngasuh iya bebingai lalu bebuah. Nyau kelama udah sida ke rari ngagai Pulau Sumatera, semua utai idup di Pulau Sumatera pedia amat laban kayu tak nadai bebuah. Laban nadai orang bukai kelimpah ari Pung Kampung enggau bini iya ke tau ngajih ka kayu buah berbuah, nya alai semua sida setuju ka seduai melaki bini nya diambi pulai ari Pulau Sumatera. Taja pia, sida dulu betalat sapa ke patut diasuh ngambi seduai pulai ngagai Pulau Borneo.

Ikan ai tabar lalu nyaut madah sida enda ulih meraka tasik. Ular pan nyaut madah sida nadai kaki lalu enda tersemerai ka ai tasik. Menarat enggau Bandau madah sida enda makai buah, lalu nadai kebuah sida patut diasuh ngambi.

“ Kami endang enda makai buah, lalu nadai kebuah kami begunaka Pung Kampung. Gaga meh enti kita mati, laban kami lalu makai but kita,” ku seduai. Ninga jako seduai munyi nya,bala mauh diak pedis magang ati ngagai Menarat seduai Bandau sereta lalu nyumpah seduai iya.

“ Kita menarat enda tau niki kayu, enti bansa kita bisi niki kayu, kita labuh,” pia ku jaku sumpah orang mayuh. Sumpah nya agi bisa sampai ke saritu. Bala jelu bukai nyaut madah sida enda ulih meraka tasik. Bansa burung pan nyaut ga madah sida amat tau terebai tang tasik patut diperaka nya kelalu besai lalu nadai alai sida inggap.

Udahnya baru bansa indu utai nyaut. Ku Kesulai, “ Kami duai Bebari tu meh dulu nguji ngambi pulai Pung Kampung enggau bini iya. Udah nguji nya baru nemu ulih enggau enda.” Bala ke gempuru dia sama setuju. Kesulai enggau Bebari lalu mupuk terebai. Nyau beberapa hari seduai pan datai ba tebing tasik. Nasit bisi runding, lebuh meda papung batang,seduai lalu inggap dia. Majak rarat meh papung batangnya, siang malam petang. Nyau beminggu, datai meh papung batang nya ba tebing Pulau Sumatera.

Mayuh dah alai seduai betanya, nya baru seduai betemu enggau Kusing ke madah alai Pung Kapung diau, iya nya puchuk ragai tebelian. Seduai lalu terebai ngiga ngagai endur nya lalu mujur tetemu ka Pung Kapung. Tang burung nya madah sida enggai agi pulai ngagai Pulau Borneo taja pan anak seduai ka timpang kaki nya nyau amat bujang. Taja pia Pung Kapung madah bini iya bisi ninggal tiga igi telu ba punggu kayu temesu ba tucung Bukit Kinabalu.

“ Kita tau ngasuh burung Tuk Tarau meram telu nya.” Ku bini Pung Kapung.

Ningga nya seduai lalu beguai angkat pulai. Datai ba Pulau Borneo, lalu madah berita nya. Seninjik endar telu tiga igi nya bedau manah nadai dikacau utai. Nyadi nganti Tuk Tarau ke meram telu, bansa mensia lalu diasuh matak aum sereta ngempuru semua utai enseput baru laban deka nitah raja bansa sebengkah-sebengkah.

Laban menua nya nadai jelu singa, nya alai bala jelu nitah Aji Bulan nyadi raj tang bepun ari iya ke mai beban perau lalu ujung-ujung ambi iya nyadi kerituk pending, nya alai iya lalu tebuai jadi temuai. Jelu bukai lalu manchak iya enggau kentut sida. Nya alai Aji Bulan balat bau tengung. Sida milih burung Pipi Awung jadi Raja burung lalu ngangau iya enggau nama Burung Raja. Bulu iya burik. Orang lalu milih burung Kunchit seduai Kempat Tiang jadi semata-mata semua burung. Seduai selalu mintih sebarang sapa ke ngelanggar adat, nyengkaum Menaul ke selalu minta diri makai malam.

Manuk pan bisi ga minta diri nyadi Raja, laban gamal sida sigat,sereta landik mengkukuk. Tang ku bala mayuh, “ Kita manuk enda tau nyadi Raja,laban kita enda ulih ngidupka diri empu, enti enda ditupi anak mensia. Ninga bantah nya, manuk lalu terebai ngerencah semua puchuk pala orang mayuh lalu pegari tai manchak tudah Munsang.

Orang mayuh lalu nyumpah manuk,”Enti bala anak mensia renga, pedis pala tauka jai mimpi salah hari, biau kita enggau manuk ngambika iya tabar laar.”

Nyadi Munsang tu ensepi udah dipanchak Manuk enggau tai, lalu bejaku madah sida Munsang enda tau meda manuk, laban sida lalu deka nangkap sereta diempa matak. Bala ular lalu milih Tedung jadi Raja Ular. Enda mukaii-mukai laban ke gali garing-garing semak kaki anak mensia, iku iya lalu kena indik mensia. Dia deh iya lalu mantuk tumbit nembiak nya. Meda bakanya mensia lalu nyumpah Tedung.

Ku iya, “ Sejeman dunya tu ila, kita Tedung enda tau meda anak mensia, laban enti kita bisi meda, tujuh hari udah bekau nya, kita enda tulihka pemakai.”

Nya munyi sumpah anak mensia enggau Ular Tedung, lalu nyentuk ka seharitu, semadi iya suntuk, nya baru bisi dipeda kitai. Semah dititah nyadi Raja Ikan. Udah Semah kena pilih, bala anak mensia lalu nanya penemu bala mayuh, “ Kati ku Ikan Juak ke nangkap kaki anak Pung Kapung, bisi penyalah utai bakanya?”

Semua bala ke dia bela madah pengawa Ikan Juak nya salah. Sida lalu nyumpah Ikan Juak, “ Nya alai ari diatu nyentuk ke sejeman kita nguan dunya tu, bala suku juru kita enda tau makai buah, kita mati.” Sumpah nya nyerangkung ikan Adung mega laban nya sida sekaban, mina enda sama kengkang. Sampai ka seharitu dua bansa ikan nya mmali makai buah. Ninga munyi nyak, Ikan Juak bisi gak nyaut mimit. Sida ngaku sallah sereta lalu meri jaku ajar mimit pasal jalai meri anak mandi. Ikan Juak nya madah sekeda adat enggau jalai terubah meri anak mandi ba batang ai tauka ba sungai.

Ka tanda anak mit nya lelaki, piring enda tau enda engkah ba kelingkang,lalu sayap manuk mesti ditali enggau ubung mirah sereta tanchang ba gansai lalu entak ba tisi tebing ai awakka bala ikan nemu nya anak lelaki. Ari nya, bala sida ikan lalu tau nyumpah ngambika anak mit nya udah tuai ila tau serang, tau pandang, tau kayau, tau pulau.

Kena nandaka anak mit nya anak indu, Ikan Juak nya ngajar ngasuh naka mensia ngena leletan alai Nanchang ka kelingkang enggau bulu sayap manuk. Sida lalu tau nyumpah amak mit nyangambika iya tau nakar, tau gaar, tau ngebat tau ngikat.

Anak mensia lalu diajar Ikan Juak ngasuh sida nyampi lebuh meri anak mit mandi, ngangau bala Raja Genali, Raja Lelabi, Raja Ikan, Raja Gemian, Raja Semah, Raja Tapah. Tu batang leka sampi meri anak mandi tang tau nambah enggau sampi berpinta sereta ngerintai bala tuai, bala petara aki, petara ini. Tembu besampi, nya baru muai piring siti ngagai ai, ambi ka tasih ai reti iya.

Lepas nya baru tau nabur ke beras kuning enggau letup ngicaka aji jadi tabar laar. Orang ke nyampi tadi lalu mantap ai enggau duku, ngambika ai nya enda bias.

“ Udah nya baru tau munuh manuk tauka babi ari ulu indu ke nyungga anak mit nya meri mandi. Darah nya tau nyadi ka terabai anak mit, ngasuh iya taan tubuh, panjai umur, gayu guru sereta jauh pejalai enti iya lelaki,” ku iya.

Ikan Juak pan ngajar ngasuh lebuh anak nya diturun ari rumah, indu ke mai iya nya mesti belalau ka pua kumbu, awakka iya tegap kaki, tegap jari. Lebuh pulai ari ai, asuh duduk dulu ba setawak, ngambika iya teguh baka tembaga. Udah tembu nya, seduai mindai tauka sebarang sapa ke mai anak mit nya tau dibiau enggau manuk lalu tau ditatap enggau ai penyelap ngichaka iya chelap embap gerai nyamai, nadai apa, nadai nama.

Ku Ikan Juak, enti semua nya udah dititihka magang, sida tetap enda saru ka anak mit nya, lalu enda betangkapka kaki iya sengapa.

Aum pan nyau abis. Nyadi telu tuga igi ke diperam Tuk Turau nya pan nyau mechah magang. Orang gaga magang laban bisi peturun Pung Kapung ke tau ngajih kayu buah ngasuh bebuah. Tang taja pia, sida tiga nya pandak kaki sepiak magang. Kebuah pia, laban lebuh indai sida betelu, apai seduai indai sama bisi megai kaki naka seduai ke timpang udah bekau kena tegam Ikan Juak. Kaki burung nya agi mengkang pandak sepiak nyentuk ka sari tu.

Ari nya meh kebuah bala kitai Iban nemu bepanti pemali sebarang utai gaga, sebarang utai pegai lebuh maya bini ngandung. Nyadi penti pemali nya agi mengkang dikingat kitai bansa sereta ditith sampai ka seharitu.

Advertisement

7 Burung Mali (Beburung) – The 7 Omen Birds

Sengalang Burung seduai bini ia beranak ke tujuh iku anak indu enggau siku anak lelaki. Semua anak indu Sengalang Burung jadi enggau Burung Mali (Omen Mird), nya alai semua ia 7.

Endu Dara Tinchin Temaga Endu Cherebuk Mangkuk China jadi ke Burung Ketupung.

Endu Langgu Ketunsung Ngerembai, Dayang Kumang Bungai Entekai jadi ke Burung Beragai.

Endu Kechapah Dulang Midung, Dayang Kumang Ketunsung jadi ke Burung Bejampung.

Endu Bentuk Chincin Pengabas, Endu Letan Pulai Emas jadi ke Burung Pangkas.

Endu Kechapang Dulang Mas, Iyak Ketupung Bungas Libas jadi ke Burung Embuas.

Endu Mua Puchung Pengabas, Pinggai Besai Nadai Meretas jadi ke Burung Papau.

Endu Dara Chempaka Tempurung Alang, Patri Langit Dayang Kumang jadi ke Burung Malam.

Kengka ke siku-iku anak lelaki Lang Segalang Burung ianya Aji Berani Ngilah Bulan, Entri Suka Raja Rengayan jadi enggau anak Raja Sempulang Gana ti benama Endu Sintung Benih.

Nyadi diatu kitai ngenang laki 7 iku anak indu Aki Lang Sengalang Burung, nitih ka jurut ari 1 ngagai 7, ya ke 1 nya ka paling bisa.

7 Burung Mali (7 Omen Birds):

1. KETUPONG (Rufous Piculet)
Ketupung tu kekadang dikumbai orang EntisKetuai burung mali tujuh iku. Iya menantu Lang Sengalang Burung. Kitai pechaya ke burung Ketupung tu tu burung tengkelak, baka orang tunggal jaku reti ia ngasi, bekuasa, enda tau enda dititihka (authorritative and deliberate). Mayuh orang ngumbai ketupung nya jaluh tauka kikih iya ke bendar, ketupung tu sebansa burung belatuk ti mangah. Dalam timang, Ketupung dikangauka lemambang enggau nama Enting Naing Besumbing Tulang, Raja Taka Nempurung Balang, diau di Tapang Undang nyempayan bungkung, Rajang Nunggi nunggang baka tumbang gempung jejabang Ketupung jadi ke anak Lang Sengalang Burung ke Benama Dara Tinchin Temaga, lalu beranak ke anak lelaki siko benama Gom ti jadi ke Serani Bungsu Tedung ari Panggau Libau.

2. BERAGAI (The Scarlet-Rumped Trogon)
Beragai tauka kedua bali nama Beragai Sematai Menang Burung, diau ba rumah panjai Lang Sengalang Burung lalu bilik iya nangkan bilik Ketupung. Beragai tu anak Bujang Sebabang Bunga Rangkai. Enti orang ninga munyi Beragai dulu agi ari munyi Ketupung, reti nya burung iya manah laban nya ngayuka iya deka bulih padi tang enti munyi Beragai di dinga dulu ari Bejampang, reti nya ruang bilik orang ke ninga deka ditinggang penusah.

3. BEJAMPUNG (Cristed Jay)
Bejampung tu anak Bujang Kengkang Kerama ti jadi ke Endu Kechapah Dulang, Dayang Kumang Bunga Kenunsung. Nitihka penemu org tuai, Bejampang tu lansik amat ninga lalu jampat amat ngelala. Iya mega ngembuan mata ke lansik (keen sighted) enggau pending ke lansik (sharp hearing). Dalam pengarap kitai menya, lemambang selalu ngangauka Bejampung ngena nama Bujang Kumang Menua Aji, Sengkajang Rejar Batang Munyi, Bujang Berumpang Rarung, Puchuk Ke Tugang Nunggang Tansang, Anak Munsang Ngemata Menua.

4. PANGKAS (Maroon Woodpecker)
Pangkas tu seraban ari burung belatuk ti dikumbai kutuk. Iya anak Bujang Lachau Kurin, jadi ke Endu Punggang Leletan Pulas, endu Bentuk Tinchin Pengabas, Endu Leletan Bujang Emas.

5. EMBUAS (Banded Kingfisher)
Embuas tauka membuas tu anak Raja Taka. Kenu ku cherita tuai, munyi embus nyelai amat iya nya baka munyi “orang ke mentas jaku” . Nya kebuah iya dikumbai orang burung kasih tauka burung sinu tang iya mega selalu dikumbai orang burung berat ketegal ti suah mai berita ti enda menuku.

6. PAPAU (Diard’s Trogon)
Papau tu anak Lalak Pala ba rumah panjai Lang Sengalang Burung , lalu iya mega dikumbai Senabung , Munyi pau pau pau selalu didinga ba kampung puang sereta jarang ditujah mensia. Tang, taja baka nya munyi Papau kekadang baka munyi orang manjung gaga. Nya kebuah iya selalau dikumbai burung panjung tauka kelabu Papau nyenabung. Lebuh munyi iya didinga baka nya, iya dikumbai burung darah. Kitai Iban selalu takut ninga munyi Papau laban munyi burung tu mai rita pemati. Taja bakanya munyi, papau mega bisi mai reti ti manah laban Iban pechaya Petara deka ngelindung sida ia ari utai ti jai baka serang kayau ari munsuh. Sema jaku kitai ninga munyi Papau ba rantau jalai kitai pulai ari umai tauk ari kebun, munyi burung nya mai reti ti manah. Tajapan penusah bisi datai nuntung, kitai deka selamat ditulung kuasa Petara. Nya kebuah kitai Iban arapka kediri ninga munyi Papar sebedau nurun ngayau, laban reti nya Petara deka nulung mandung sida. Nitihka jerita tuai, antu tau madamka suluh buta (ngajih ke munsuh buta) lebuh munsuh nyerang sida ba rantau jalai. Nya Papau dikumbai Burung Bula.

7. NENDAK (White-Rumped Shama)
Nendak diau enggau indai iya ba bilik di pelabuh. Nendak tu enda bebini. Lebuh bumai, orang ngarapka diri bisi ninga munyi iya laban iya mai reti ke chelap, mai pengelikun sereta pengelantang. Nya kebuah Nendak dikumbai burung chelap. Maya bumai tauka pindah ke rumah baru, orang suah ngangauka burung Nendak maya besampi.

Nampung kenang ke udah bisi dilansa aku ba atas tadi. Kelimpas ke ari 7 iku burung mali ke dirintaika aku ba atas, siku agi burung ka balat endar besai reti dalam pengidup kitai Iban kelia ianya Kenyalang. – Ari pemesai reti burung ti, nya kebuah Gawai Burung dikumbai orang Gawai Kenyalang mega.

Kenyalang (Rhinoceres Hornbill) suah disebut dalam timang lebuh maia Gawai Kenyalang tauka timang amat. Lemambang ti ngesuhka leka timang Kenyalang selalu nyebut kenyalang tu dikirumka Petara nyaup bala ngayau ngalahka munsuh. Ngambi ka banding burung kenyalang datai bepuluh puluh iku lalu mantuk sereta ngemutaka mata munsuh. – Dikena ngingatka tulung ari burung kenyalang tu, replika tauka pentik burung kenyalang didirika ba tiang di tanju lebuh maia orang miring begawai. (Gawai Burung/Gawai Kenyalang).

Biau

Biau tu jaku terima kasih ngagai Petara, jaku minta pemujur enggau utai ti manah sereta jaku tabi enggau basa dikena nyambut pengabang tauka pemesai. Bisi maya Biau mega disempulangka enggau piring (Enti bisi ngundan leka sampi, lalu tu deka dikenang ba penudi pejurai Biau tu lagi) tang suah agi ke enda. Baka Sampi mega, orang ka miau semina siku aja ba siti-siti serak pengawa, lalu iya meseti megai siku manuk lelaki ti menang pilih dikena bebiau.

Biau begunaka manuk, tang manuk enda meseti dibunuh, enti iya biau adat basa baka pegawa ngelalu ke penatai pengabang. Manuk disayat maya bebiau enti biau nya bisi ngundan sampi – Ngangau ka bala petara. Penerang ti silik entang guna manuk dalam sampi tau dipeda ba tibak karang Sampi ti udah kala dikenang aku dulu agi ari tu.

Leka Main Invokasyen- Sampi

https://ibanpedia.wordpress.com/category/main-asal-iban/leka-main-invokasyen/sampi/

Tuju bansa kitai Iban bebiau nya bisi tiga. Keterubah iya dikena merekat ka utai tauka orang, baka ti merekat ka orang ti belaki-bebini, meri terima kasih, tabi puji enggau ngenataika pengaga ati ngagai Petara (Disempulangka enggau piring enti Biau nya bisi ngundan Leka Sampi minta tulung ari Petara). Ambi ka chunto, Biau Makai Selamat. Kedua nya dikena ngajihka pemanah, pengelantang enggau pemujur tau nyadi, Ambika chunto, Biau Gawai Dayak (Desempulangka enggau Piring). Tuju Biau ti penudi nya dikena muai penyalah, penusah, mimpi enggau burung ti jai lebuh temuai tauka pengabang bisi datai ngulu pengerami ti bisi di-intu kitai, lalu ngelaluka penatai sida, nabi, masa sereta nyambut penatai pemesai tauka pengabang ngagai sebengkah-sebengkah pengerami tauka Gawai,  Ambika chunto, Biau Ngelaluka Pengabang.

Semua utai ti enda manah nya tadi lalu dipanggai ka kitai ba manuk ti enggau bebiau. Udah nya manuk lalu dibunuh lalu semengat ia diasuh kitai madah ka pesan enggau sampi kitai ngagai bala Petara enggau bala aki-ini kitai ti lama udah nadai. Udah temuai tauka pengabang dibiau kitai, sida iya nyadi orang ti beresi lalu kitai ti empu gawai pan enda ditinggang burung tauka mimpi ti jai ti bisi mangka sida tadi.

Biau mega tau bisi ngundan Sampi (Prayer – peminta ngagai Petara) enggau Denjang (Blessing – minta berekat) kelimpah ari ke dikena muai utai ka enda manah. Tang Denjang enggau Sampi tu disebut ba ujung leka biau.

Ngambika chunto dalam leka Biau Pengabang ti bisi diselitka aku ba baruh tu , dulu lemambang meri tabi basa lalu ngelaluka penatai bala pengabang. Iya dulu miau muai burung enggau mimpi ti enda manah. Udah nya baru sida iya meri puji ngagai bala pengabang. Ditangkan ka lemambang nyampi ngagai Petara awak ka pengawa mujur lalu pengujung iya, leka biau merekat bala pengabang enggau orang ka bempu pengawa. Reti nya, biau tu tau ngundan mayuh leka main bukai, nitih ka pengelandik orang ke Bebiau.

 BIAU DIKENA NYAMBUT PENGABANG DITANAH:

Sa dua tiga empat lima enam tuuuuujoh!
Nya alai aku ke bediri kaya-kaya,
Megai selanjau ijau manok banda,
Ukai laban aku bangat galak lain baka.
Aku tu nunda adat lama kitai ke ari kalia selama iya.
Aku tu meri kita tabi, kedua iya adat basa,
Meda kita ke betuboh mua pemaioh betunga mua.
Kita tu endang datai ngena timpuh abis semaia;
Nadai alai kitai ngintai ka mimpi tinduk lina,
Nadai alai kitai ngintai ka igau diau di menoa.

Ba tibak keterubah di atas, lemambang dulu meri “ Tabi Basa” lalu ngelaluka penatai bala pengabang.

Nyangka kita bisi kena sipat mimpi ringat,
Kena pansa mimpi bisa,
Leboh kita ke nepan bas niki kereta,
Sepamanjai jalai sebelah menoa.
Nyangka kita ke bisi laboh pimpin,
Ke bemain ba jalai raya, Nyangka kita bisi raup ke ngelikup mansa mua.
Enti udah kena biau enggau selanjau ijau manok banda,
Nadai iya apa agi ko Petara,
Gerai nyamai ko Raja Selampandai.
Nyangka kita bisi salah igau nyandau malam,
Bisi igau irau begawan,
Nyangka bisi sipat mimpi ringat kena pansa mimpi rawan,
Nyangka leboh kita ke nait bas niki mantuka,
Enggau di semanjai jalai sebelah utan,
Nyangka kita bisi salah pimpin ke bemain sabelah jalan,
Nyangka kita ke bisi labuh raup ke ngelikup kiba-kanan

Ba tibak kedua ba atas tu, sepengudah lemambang ngelaluka penatai pengabang, dia iya lalu miau muai burung jai.

Enti kita udah dibiau aku enggau selanjau ijau manok jelayan tu,                    Tabar iya laar buai ka bukai,
Nya alai ke tu lengka ka aku dulu jako nya.                                                                 Lebuh ngambat pengabang, piring mega bisi dibai orang nurun.

Lalu ba tiba ti penudi dalam leka biau ba atas tu nguan Sampi, minta Petara merekat k pengawa sida.