Category Archives: Jalai Pengarap

Asal Penatai Timang

Dalam leka main timang, kitai suah ninga nama timang jalung, timang kenyalang enggau timang tapang. Pengawa timang (chants) tauka pengap tu endang iya bekaul enggau pengarap lama kitai Iban ti dikumbai beburung. Sebedau  pengawa  nimang tu berengkah, piring deka disediaka dikena mujuk tauka nundukka semengat sida ti dikangauka.

Pun penatai timang tauka pengap tu endang iya sigi ari asuh antu tauka Petara ti dikumbai Lang Sengalang Burung. Agi kelia menya, mensia enggau jelu segulai pendiau. Nyadi, hari siti, Lang Sengalang Burung belaya berebutka rian (tandan rian melunjung) enggau Apai Keling, Ribai sereta Sabit  Bekait. Nitihka jerita, pun rian tu ulih ngasilka mayuh macham buah. Nya alai pun tu diperebutka bala sida sebuat nya tadi.

Beduduk ari laya nya ngujungka sida empat tu tadi enda ulih sependiau agi. Nya alai, Apai Keling lalu pindah ngagai Panggau Libau. Ribai pindah ke menua ngilah tasik. Sabit Bekait Anchung Selung Bebelit pindah ke Tuchung Besanjung Sinjang Tati Redai Isang (Towering Bridge) mindah ke langit lalu bala Iban pindah ke Batang Ai. Sebedau bala Iban pindah ke Batang Ai, Lang Sengalang Burung, Apai Keling, Ribai enggau Sabit Bekait madahka bala Iban jalai ke menua sida iya. Enggau nya, sida ngasuh bala Iban mengap tauka nimang ngambika sida nemu kitai Iban ngangauka sida.

Lebuh sida ninga nama jalai ti disebut dalam timang tauka pengap nya, sida nemu tekala nya bala Iban minta tulung. Lang Sengalang Burung enggau bala Iban agi meruan manah enggau pangan diri laban seduai nadai enggau berebutka rian maya nya. Sida iya agi sepengabang tang sida ke bukai terus enggai bepeda lalu bemunsuh enggau pangan diri.

Advertisement

7 Burung Mali (Beburung) – The 7 Omen Birds

Sengalang Burung seduai bini ia beranak ke tujuh iku anak indu enggau siku anak lelaki. Semua anak indu Sengalang Burung jadi enggau Burung Mali (Omen Mird), nya alai semua ia 7.

Endu Dara Tinchin Temaga Endu Cherebuk Mangkuk China jadi ke Burung Ketupung.

Endu Langgu Ketunsung Ngerembai, Dayang Kumang Bungai Entekai jadi ke Burung Beragai.

Endu Kechapah Dulang Midung, Dayang Kumang Ketunsung jadi ke Burung Bejampung.

Endu Bentuk Chincin Pengabas, Endu Letan Pulai Emas jadi ke Burung Pangkas.

Endu Kechapang Dulang Mas, Iyak Ketupung Bungas Libas jadi ke Burung Embuas.

Endu Mua Puchung Pengabas, Pinggai Besai Nadai Meretas jadi ke Burung Papau.

Endu Dara Chempaka Tempurung Alang, Patri Langit Dayang Kumang jadi ke Burung Malam.

Kengka ke siku-iku anak lelaki Lang Segalang Burung ianya Aji Berani Ngilah Bulan, Entri Suka Raja Rengayan jadi enggau anak Raja Sempulang Gana ti benama Endu Sintung Benih.

Nyadi diatu kitai ngenang laki 7 iku anak indu Aki Lang Sengalang Burung, nitih ka jurut ari 1 ngagai 7, ya ke 1 nya ka paling bisa.

7 Burung Mali (7 Omen Birds):

1. KETUPONG (Rufous Piculet)
Ketupung tu kekadang dikumbai orang EntisKetuai burung mali tujuh iku. Iya menantu Lang Sengalang Burung. Kitai pechaya ke burung Ketupung tu tu burung tengkelak, baka orang tunggal jaku reti ia ngasi, bekuasa, enda tau enda dititihka (authorritative and deliberate). Mayuh orang ngumbai ketupung nya jaluh tauka kikih iya ke bendar, ketupung tu sebansa burung belatuk ti mangah. Dalam timang, Ketupung dikangauka lemambang enggau nama Enting Naing Besumbing Tulang, Raja Taka Nempurung Balang, diau di Tapang Undang nyempayan bungkung, Rajang Nunggi nunggang baka tumbang gempung jejabang Ketupung jadi ke anak Lang Sengalang Burung ke Benama Dara Tinchin Temaga, lalu beranak ke anak lelaki siko benama Gom ti jadi ke Serani Bungsu Tedung ari Panggau Libau.

2. BERAGAI (The Scarlet-Rumped Trogon)
Beragai tauka kedua bali nama Beragai Sematai Menang Burung, diau ba rumah panjai Lang Sengalang Burung lalu bilik iya nangkan bilik Ketupung. Beragai tu anak Bujang Sebabang Bunga Rangkai. Enti orang ninga munyi Beragai dulu agi ari munyi Ketupung, reti nya burung iya manah laban nya ngayuka iya deka bulih padi tang enti munyi Beragai di dinga dulu ari Bejampang, reti nya ruang bilik orang ke ninga deka ditinggang penusah.

3. BEJAMPUNG (Cristed Jay)
Bejampung tu anak Bujang Kengkang Kerama ti jadi ke Endu Kechapah Dulang, Dayang Kumang Bunga Kenunsung. Nitihka penemu org tuai, Bejampang tu lansik amat ninga lalu jampat amat ngelala. Iya mega ngembuan mata ke lansik (keen sighted) enggau pending ke lansik (sharp hearing). Dalam pengarap kitai menya, lemambang selalu ngangauka Bejampung ngena nama Bujang Kumang Menua Aji, Sengkajang Rejar Batang Munyi, Bujang Berumpang Rarung, Puchuk Ke Tugang Nunggang Tansang, Anak Munsang Ngemata Menua.

4. PANGKAS (Maroon Woodpecker)
Pangkas tu seraban ari burung belatuk ti dikumbai kutuk. Iya anak Bujang Lachau Kurin, jadi ke Endu Punggang Leletan Pulas, endu Bentuk Tinchin Pengabas, Endu Leletan Bujang Emas.

5. EMBUAS (Banded Kingfisher)
Embuas tauka membuas tu anak Raja Taka. Kenu ku cherita tuai, munyi embus nyelai amat iya nya baka munyi “orang ke mentas jaku” . Nya kebuah iya dikumbai orang burung kasih tauka burung sinu tang iya mega selalu dikumbai orang burung berat ketegal ti suah mai berita ti enda menuku.

6. PAPAU (Diard’s Trogon)
Papau tu anak Lalak Pala ba rumah panjai Lang Sengalang Burung , lalu iya mega dikumbai Senabung , Munyi pau pau pau selalu didinga ba kampung puang sereta jarang ditujah mensia. Tang, taja baka nya munyi Papau kekadang baka munyi orang manjung gaga. Nya kebuah iya selalau dikumbai burung panjung tauka kelabu Papau nyenabung. Lebuh munyi iya didinga baka nya, iya dikumbai burung darah. Kitai Iban selalu takut ninga munyi Papau laban munyi burung tu mai rita pemati. Taja bakanya munyi, papau mega bisi mai reti ti manah laban Iban pechaya Petara deka ngelindung sida ia ari utai ti jai baka serang kayau ari munsuh. Sema jaku kitai ninga munyi Papau ba rantau jalai kitai pulai ari umai tauk ari kebun, munyi burung nya mai reti ti manah. Tajapan penusah bisi datai nuntung, kitai deka selamat ditulung kuasa Petara. Nya kebuah kitai Iban arapka kediri ninga munyi Papar sebedau nurun ngayau, laban reti nya Petara deka nulung mandung sida. Nitihka jerita tuai, antu tau madamka suluh buta (ngajih ke munsuh buta) lebuh munsuh nyerang sida ba rantau jalai. Nya Papau dikumbai Burung Bula.

7. NENDAK (White-Rumped Shama)
Nendak diau enggau indai iya ba bilik di pelabuh. Nendak tu enda bebini. Lebuh bumai, orang ngarapka diri bisi ninga munyi iya laban iya mai reti ke chelap, mai pengelikun sereta pengelantang. Nya kebuah Nendak dikumbai burung chelap. Maya bumai tauka pindah ke rumah baru, orang suah ngangauka burung Nendak maya besampi.

Nampung kenang ke udah bisi dilansa aku ba atas tadi. Kelimpas ke ari 7 iku burung mali ke dirintaika aku ba atas, siku agi burung ka balat endar besai reti dalam pengidup kitai Iban kelia ianya Kenyalang. – Ari pemesai reti burung ti, nya kebuah Gawai Burung dikumbai orang Gawai Kenyalang mega.

Kenyalang (Rhinoceres Hornbill) suah disebut dalam timang lebuh maia Gawai Kenyalang tauka timang amat. Lemambang ti ngesuhka leka timang Kenyalang selalu nyebut kenyalang tu dikirumka Petara nyaup bala ngayau ngalahka munsuh. Ngambi ka banding burung kenyalang datai bepuluh puluh iku lalu mantuk sereta ngemutaka mata munsuh. – Dikena ngingatka tulung ari burung kenyalang tu, replika tauka pentik burung kenyalang didirika ba tiang di tanju lebuh maia orang miring begawai. (Gawai Burung/Gawai Kenyalang).

Jalai Pengarap Lama Iban – Beburung

Kitai iban kelia pechaya ka setiap utai ka idup nya bisi semengat magang. Aku bisi mejuraika tauka negu entang pengarap kitai ka pechaya ka petara/antu datai dalam kenyap/mimpi, bejaku tauka nulung. Lalu, aku mega bisi madahka penemu kitai Iban ka arap/pechaya ka petara bejaku ari/nengah burung, lalu ari burung tu tadi, nentuka patut tauka enda patut kitai bejalaika sebarang pengawa.

Kitai Iban dulu menya pechaya amat ke bunyi burung dikena nentuka nasit siku orang ti ninga iya. Ari tu tadi meh penatai Pengarap Beburung dalam pengidup Iban menya. Kenu ko orang tuai, Petara ngena munyi burung dikena ia nguasa pengidup mensia.

Kelimpah ari Lang Sengalang Burung, bisi 7 iku burung ti besai amat reti dalam sistem pengarap lama kitai, iya nya Ketupung, Beragai, Bejampung, Pangkas, Embuas, Papau enggau Nendak. – Dalam leka Timang tauka Pengap, sida tu dikumbai kitai Aki Ketupung, Aki Beragai, Aki Bejampung, Aki Pangkas, Aki Embuas, Aki Papau enggau Aki Nendak.

Nitih ka jerita tuai, semua tujuh iku tu mali magang, lalu sida tu jadi enggau anak Lang Sengalang Burung, reti nya sida ia tujuh iku tu tadi menantu ia magang.

Nyadi dulu bejurai ke pasal Aki Lang Sengalang Burung (Brahmany Kite), kedua bali nama Ia Aki Jugu Menaul Tuntung, entua segala burung mali. Lang Sengalang Burung diau ba Bukit Tutup ba kampung Sungai Merakai. Lalu rumah panjai alai iya diau dikumbai orang Tansang Kenyalang.

Aku kala nanya aya Gregory Nyanggau Mawar nama kebuah Kenyalang berita nama di serata negeri Sarawak? Lalu nama kebuah Kenyalang digaga maya orang bedirika Gawai Kenyalang enggau pentik nya diguna maya Gawai Burung. Nama kebuah tau bisi Timang Kenyalang? Aku nanya pia laban ngenang Petara Aki Lang Sengalang Burung nya mali diri nyadi Burung Lang, lalu ngenang 7 iku menantu iya nadai siku gak bali Kenyalang. Dipelabaka aku, tanya tu kala mansa ruding bala pemaca mega. Lalu tu saut iya:

Kenyalang tu Raja Burung. Iya tu mih ti nyadika entara dunya mensia enggau petara. Kebuah engkeramba kenyalang digaga ngambika Petara nemu bagi orang ti begawai tauka gawa. (Gregory Nyanggau Mawar)

Lang Sengalang Burung tu anak tuai Raja Jembu enggau bini ia Endu Endat Baku Kansat. Reti iya, Sengalang Burung tu uchu Raja Durung enggau bini ia Endu Cherembang Cheremin Bintang, Tukuh Lawang Pinggai Bekaki.

Sengalang Burung jadi enggau Endu Dara Sentaba Balun Kupak, Indai Kechendai Bepantak Jirak. Lebuh bini Sengalang Burung sakit, dua iku menyadi ia ianya Raja Menjaya (Bebangun nyadi Manang lalu dikumbai Menjaya Manang – Manang Bali) enggau Ini Inda (Ini Andan) ngaga pelian betawai lalu ngerai ka bini Sengalang Burung. Udah nya nama bini Sengalang Burung lalu ditukar ngagai Endu Sudan Berinjan Bungkung, Endu Tiu Tiong Menyarung.

Ba penemu kitai Iban, enti orang tak seruran mayur-ayur tabin bebirin lembau makai, pedera renga lain asai, sakit lengit enda nyamai, reti iya nama iya enda entu sengkeman enggau iya, nyangka iya nya alah bulu. Lalu chara Iban kelia ngatur utai nya ngena chara pelian ti dibelianka manang. Lalu pengudah nya tadi, nama iya lalu ditukar. Asi dikempuk 3 macham, lalu ari 3 macham kempuk asi nya tadi, tiap siti diberi nama, lalu ni bagi kempuk asi ti dulu dipantuk manuk, nya mih nama baru orang nya. (Uti tu deka diterangka aku enggau silik agi ba sukut randau ba apak Adat Asal.)

Sengalang Burung seduai bini ia beranak ke tujuh iku anak indu enggau siku anak lelaki. Semua anak indu Sengalang Burung jadi enggau Burung Mali (Omen Mird), nya alai semua ia 7.

Endu Dara Tinchin Temaga Endu Cherebuk Mangkuk China jadi ke Burung Ketupung.

Endu Langgu Ketunsung Ngerembai, Dayang Kumang Bungai Entekai jadi ke Burung Beragai.

Endu Kechapah Dulang Midung, Dayang Kumang Ketunsung jadi ke Burung Bejampung.

Endu Bentuk Chincin Pengabas, Endu Letan Pulai Emas jadi ke Burung Pangkas.

Endu Kechapang Dulang Mas, Iyak Ketupung Bungas Libas jadi ke Burung Embuas.

Endu Mua Puchung Pengabas, Pinggai Besai Nadai Meretas jadi ke Burung Papau.

Endu Dara Chempaka Tempurung Alang, Patri Langit Dayang Kumang jadi ke Burung Malam.

Kengka ke siku-iku anak lelaki Lang Segalang Burung ianya Aji Berani Ngilah Bulan, Entri Suka Raja Rengayan jadi enggau anak Raja Sempulang Gana ti benama Endu Sintung Benih.

Pengawa beburung dikena Iban nyadika tenggau enggau lalau sebedau ngereja sesebengkah pengawa. Lalu tu mih kebuah Iban enti pindah rumah selalu pindah malam (dinihari), ngicaka burung enda bebunyi, lalu tu mega Iban enti pindah tauka mindah tauka ngambi indu anjung lelaki selalu betabuh.

Kenang ke silik agi entang pengawa beburung enggau siku-siku burung mali tau dibacha ba karang 7 Burung Mali – The 7 Omen Birds.

https://ibanpedia.wordpress.com/category/adat-asal/jalai-pengarap/beburung/7-burung-mali/

Petara Iban

Nitihka penemu asal Iban, dunya tu diserara pengawa mensia lalu diparit ulih dunya ti enda dipeda mata.  (Orang Panggau-Gelung, Bunsu Antu, Petara Aki-ini etb…)

Petara bisi besangkut paut enggau kuasa sereta suah agi munyi ka ditusi tampung ensera enggau pengingat tuai, menua sida tu din ba langit mingkai. Nitihka penemu lama, sida petara tu diau ba rumah panjai baka kitai mensia, ngambika banding baka rumah panjai Tansang Kenyalang ti alai Petara Aki Lang Sengalang Burung diau, pia mega Panggau Libau enggau Gelung Batu Nakung ti diuan sida Bunsu Antu baka sida Keling enggau Kumang. Sida idup baka kitai mensia – bumai, betupi, mindah, bejalai, ngayau, ngayap – semina sida iya lebih ari kitai ketegal sida ulih ngaga mayuh macham kereja ajih lalu tau mali diri nyadi utai tauka orang bukai.

Kitai Iban bisi ngembuan mayuh petara, lalu petara besai ti ngaga dunya enggau mensia pun iya suba, nitihka penemu lama ianya Kree Raja Petara ti dikumbai Raja Entala.

Kenu ko sida ti nyadi lemambang, kebuah kitai Iban nesa sampai tujuh aja laban Petara ke endang dikarapka Iban bisi tujuh iku. Sida tu diri menyadi, sida tu anak Raja Jembu duduk di batu tinggi didinggai, Meta raja pengibai, lalu sida tu ucu Raja Durong bejuluk lumpung tibang bebaring, Durong tuai be-rumah di tatai belakang tinting. Sida iya tu:

Biduk Linggar natar di senggal gumbang besabung, Aki Jugu Menaul Tuntung, Aki Lang Sengalang Burung. (God of War)

Manang Langgung ngembuan puchung penyangga nyawa. Matai Tuai Raja Menjaya. – Pengudah iya bebangun nyadi manang, iya dikumbai Menjaya Manang (God of Medicine)

Rangka Kirai Raja Sua, pepat pudah Raja Simpulang Gana. (God of Land)

Raja Biku Bunsu Petara, Pantan Inan Raja Jadia, Apai Maga Raja Lama pun Menua. (God of Resources)

Raja Selempandai tau begulaika tanah perai nyadi kerigai anak mensia, Raja Selempeta tau nempa teruba iya, Raja Selempetuh tau ngambuh tubuh mula ada. (God of Creator)

Ini Inda rabung menua, Ini Inee rabung hari, Ini Andan bepala bebunga jirak, kulit rapih betubuh biak, baka dara biak ke disuak digung bujang. (God of Justice)

Anda Mara, Gangga Gunggung penatai jalai raja, Gangga Ganggai penatai jalai kaya. (God of Wealth)

Sida menyadi tu mih petara ti selalu dikangau ka mensia dalam sampi, lalu petara ti diambi ngabang nya enda sama nitihka tuju sesebengkah pengawa diatur. Ambika chunto:

Maya Gawai Burung kitai ngangauka Sengalang Burung.

Maya Gawai Tuah kitai ngagauka Anda Mara.

Maya belian, manang ngagau sereta minta tulung Menjaya Manang.

Maya Gawai ngemali umai, petara ti dikangauka iyanya Simpulang Gana.

 

 

***Telai Pengarang: Laban ke ruai tu baru dituat, din ditu agi kurang. Ila aku nampung baru pasal kenang Petara Iban lalu nusui ka jerita sida siku-siku. Kitu-kitu mih selalu, “follow” tauka “subscribe” blog tu (kair ka ba “Aku nyukung Nuan”) ngambika bala nemu dia maya kenang tu bisi nambah seleka-dua. 🙂